تفسیر طبری ، یکی از قدیمترین و جامعترین تفسیرهای قرآن ، اثر محمدبن جریر طبری * ، مورخ و مفسر و فقیه نامور قرن سوم (224 یا 225ـ310). در خود این تفسیر عنوان آن ذکر نشده ، اما طبری در کتاب تاریخ خود (ج 1، ص 89) آن را جامع البیان عن تأویل آی القرآن نامیده و یاقوت حموی نیز در شرح احوال طبری (ج 18، ص 44)، همین نام را آورده است .

به نظر می رسد که طبری تفسیر خود را بر دو طبقه از شاگردان املا کرده باشد (حوفی ، ص 109). به گفتة ابوبکربن کامل ، مشهورترین شاگرد طبری (متوفی 350؛ ربیع ، ص 17)، طبری تفسیر خود را در 270 بر شاگردانش قرائت کرده (به نقل یاقوت حموی ، ج 18، ص 62)؛ اما ابوبکربن بَالَوَیْه ، دیگر شاگرد وی ، گفته است که طبری تفسیر خود را از 283 تا 290 بر ما املا کرد (به نقل خطیب بغدادی ، ج 2، ص 164؛ یاقوت حموی ، ج 18، ص 42؛ د. اسلام ، چاپ دوم ، ذیل «طبری ، ابوجعفر»). عبدالعزیزبن محمدبن اسحاق طبری ، که قبل از 310 زنده بوده و مدتی نزد طبری استماع تفسیر کرده (کحّاله ، ج 5، ص 258)، نسخه ای از تفسیر او را در بغداد دیده است (یاقوت حموی ، ج 18، ص 65). یاقوت حموی جزئی از تفسیر طبری را به خط عبداللّه بن احمد فَرغانی (متوفی 362)، مؤلف تکمله ای بر تاریخ طبری ، یافته است (همانجا).

طبری تفسیر خود را با بحثهای مقدماتی آغاز کرده ، سپس روایتهای ناظر به نزول قرآن را بر هفت وجه آورده (ج 1، ص 9ـ 15) و به ایراداتی که در این باب وجود دارد پاسخ گفته است (ج 1، ص 15ـ20). وی تدوین قرآن را در دورة خلافت عثمان (23ـ35) می داند (ج 1، ص 20ـ22). طبری پس از ذکر اخباری در رد تفسیر به رأی (ج 1، ص 26ـ27)، تأویل مطلوب و مقبول قرآن را تنها منوط به وجود نصی از پیامبر می داند (ج 1، ص 27) و دیدگاه کسانی را که تفسیر قرآن را ناروا دانسته اند، رد کرده (ج 1، ص 29ـ30) و دلیل آن را تفسیر صحابه از قرآن ذکر می کند (ج 1، ص 31).

طبری (ج 1، ص 25ـ26، 31ـ32) در بحث از تأویل قرآن و وجوه مختلف آن ، بعد از ذکر آیات دالِّ بر تحریض به تفکر

در قرآن و فهم کلام خداوند، تأویلات قرآن را به دو دسته

تقسیم می کند؛ بخشی از تأویلات قرآن را جز از طریق تأمل

در احادیث نبوی و دسترسی به نصی از آن حضرت نمی توان

به دست آورد. بخشی دیگر در حیطة علم خداوند است ، همچون زمان نزول عیسی بن مریم پیش از قیامت و نفخ صور و زمان قیامت . طبری این رأی را به آیات قرآن نیز مستند کرده و بر همین اساس معنای روایت منقول از ابن عباس در تقسیم بندی چهارگانة تفسیر قرآن را که در آن گفته شده ، تفسیر برخی آیات را جز خداوند کسی دیگر نمی داند، ناظر به تأویل آیاتی دانسته که موضوع آنها در حیطة علم خداوند است (طبری ، همانجا؛ نیز رجوع کنید به تأویل * ).

طبری در نامگذاری سوره ها شیوة واحدی ندارد؛ برخی سوره ها را به نام مشهورشان آورده ، ولی در مورد برخی دیگر از تعابیری نظیر «القول فی السورة التی یُذْکر فیها البقرة » یا «تفسیرالسورة التی یذکر فیها یوسف علیه السلام » استفاده کرده است . وی در تفسیر آیات ، ابتدا آیه یا آیاتی را با عنوان «القول فی تأویل قوله تعالی » می آورد و غالباً با جملة «یقول اللّه جَلَّ ثناؤه » سخن خود را شروع می کند، سپس با نقل اقوال صحابه و تابعین ، به تفسیر آیات می پردازد. سرانجام ، پس از بررسی و توجیه اقوال ، یا قول مرجح را برمی گزیند یا با اقامة دلیل در رد اقوال گوناگون ، نظر خویش را بیان می دارد ( رجوع کنید به موسوی ، ص 219ـ220).

تفسیر طبری عمدتاً بر مبنای مرویات تفسیری از رسول اکرم و منقولات صحابه و تابعین ، با ذکر سلسلة سند کامل هر حدیث ، تدوین شده است . طبری با وجود اینکه در ذکر اسناد و روات احادیث دقت می کند (ربیع ، ص 22)، غالباً به صحت و نقد سند اعتنایی ندارد؛ ازینرو، احادیث ضعیف السند و اسرائیلیات * در تفسیر وی فراوان دیده می شود و برخی از این جهت بر وی خرده گرفته اند (زرقانی ، ج 2، ص 33؛ معرفت ، ج 2، ص 313؛ نیز رجوع کنید به ادامة مقاله ). نمونه هایی از اسرائیلیات را که با عصمت انبیا منافات دارد، می توان ذیل آیة 37 سورة احزاب (طبری ، ج 22، ص 10ـ11)، آیات 21 تا 25 سورة ص ´ (همان ، ج 23، ص 93ـ96، 174ـ179) و آیة 24 سورة یوسف (همان ، ج 12، ص 108ـ110، 239ـ250) مشاهده کرد (برای نقد اقوال طبری ذیل این آیات رجوع کنید به محمد عبدالسلام ابوالنیل ، ص 229ـ 245؛ نیز رجوع کنید به محمدبکر اسماعیل ، ص 60ـ73).

طبری در موارد متعدد از روش تفسیر قرآن با قرآن برای تبیین آیات بهره جسته است (محمدبکر اسماعیل ، ص 44ـ47)؛ مثلاً برای تفسیر آیة 7 سورة بقره ، از آیة 23 سورة جاثیه استفاده کرده است (طبری ، ج 1، ص 90). وی به قرائات عنایت خاصی داشته و بحثهایش در قرائات حاکی از احاطة او در این زمینه است ( رجوع کنید به عانی ، ص 158). به گفتة یاقوت حموی (ج 18، ص 45)، وی کتابی در این فن نوشته و تمامی قرائات مشهور و شاذ را در آن گرد آورده و بررسی کرده است . طبری در تفسیر خود به کتاب قرائاتش اشاره نموده است (برای نمونه رجوع کنید به ج 1، ص 50، ذیل فاتحه : 4). از مهمترین ویژگیهای روش طبری در بررسی قرائات می توان به این موارد اشاره کرد: اجماع قراء (فتلی ، ص 181ـ183؛ صغیر، ص 56ـ57) و مقایسه با اشعار شاعران عرب (فتلی ، ص 207ـ214)، ترجیح قرائت مشهور به قرائت ضعیف (برای نمونه رجوع کنید به ج 3، ص 197، ذیل آل عمران : 51)، عنایت به هماهنگی قرائت با سیاق آیات (ج 1، ص 94، ذیل بقره : 10) و قواعد و شیوة معروف زبان عرب (ج 4، ص 179، ذیل آل عمران : 147؛ فتلی ، ص 184ـ190)، ترجیح قرائت هماهنگ با تفسیر علمای لغت و نحو (ج 1، ص 193، ذیل بقره : 37؛ فتلی ، ص 201ـ207)، ترجیح قرائتِ مطابق با رسم الخط مصحف (ج 2، ص 190، ذیل بقره : 210؛ فتلی ، ص 199ـ201؛ صغیر، ص 57 ـ 58) و قرائتی که از سهولت لفظی و تناسب معنوی برخوردار است (ج 5، ص 60، ذیل نساء: 42؛ فاضلی ، ص 236ـ240؛ فتلی ، ص 194ـ199).

طبری در بارة قرائتهای هفت گانه ، نظر خاصی داشته و قرائت عبداللّه بن عامر یَحْصُبِی ، از قاریان هفت گانه ، را جزء این قرائتها نیاورده و آن را تخطئه کرده است (عطوان ، ص 286ـ 287، 332ـ360). بر عقیدة طبری در باب ترجیح برخی قرائتها بر یکدیگر و خارج کردن برخی از قرائتهای متواتر و جایگزین کردن قرائتهای شاذ، خرده گرفته اند (آل اسماعیل ، ص 331). طبری با تعابیر خاصی از قرائتهای مقبول خود در تفسیر

یاد کرده ( رجوع کنید به همان ، ص 331ـ332) و قرائتهای شاذ را با معیارهایی چون مخالفت با رسم الخط مصحف عثمانی ، مخالفت با اجماع قراء و قرائتهای واحد، مشخص کرده است (صغیر، ص 90ـ92، 155ـ161).

طبری ، به پیروی از ابن عباس ، بوفور به شعر قدیم عرب استناد جسته تا معنای یک کلمه یا عبارت قرآنی را روشنتر سازد (گولدتسیهر، ص 114ـ115؛ ذهبی ، ج 1، ص 219؛ عانی ، ص 155ـ 156). وی به مباحث دقیق لغوی و صرف ونحو نیز پرداخته که حاکی از تسلط او بر زبان عربی است (فاضلی ، ص 241ـ 246؛ محمدبکر اسماعیل ، ص 73ـ74). او در نحو، متأثر از نحویان کوفه است و غالباً قول کوفیان را موجه و مرجح می شمارد (زیدی ، ص 188؛ صغیر، ص 155). پیروی بارز او از نحو مکتب کوفه ، نقل قول فراوان از کتاب معانی القرآن یحیی بن زکریا فراء (متوفی 207) است (فتلی ، ص 179؛ نیز رجوع کنید به احمد خطاب عمر، ص 238ـ262). وی در نقد تأویلهای مختلف از معیارهای گوناگونی بهره می گیرد، همچون سیاق آیات و پیوستگی آنها (برای نمونه رجوع کنید به ج 1، ص 132ـ137، ذیل بقره : 25)، اجماع علما و اهل تأویل (ج 1، ص 134)، شیوة معمول بیان عرب (ج 5، ص 79، ذیل نساء: 47)، تعمیم بخشیدن به معانی و پرهیز از تقیید و تخصیص بدون دلیل (ج 30، ص 125، ذیل بلد: 3) و وجود خبر صحیح از رسول اکرم در تأیید یکی از اقوال تفسیری (ج 5، ص 20ـ21، ذیل نساء: 29). طبری از تعیین جزئیات امور، مثلاً نوع مائدة آسمانی که حواریون حضرت عیسی طلب کردند (ج 7، ص 88، ذیل مائده : 112ـ 115) یا مقدار ثمن بَخس (دَراهِمَ معْدودةٍ) که برادران یوسف او را به آن فروختند (ج 12، ص 103ـ104، یوسف : 20)، خودداری می کند؛ زیرا از دید وی اینها اموری است که نه دانستن آنها سودی دارد نه جهل به آنها ضرری . پرهیز از تکرار مطالب و اطالة کلام نیز از ویژگیهای اوست (برای نمونه رجوع کنید به ج 6، ص 57، ذیل نساء: 6).

تفسیر طبری را نباید صرفاً تفسیری روایی دانست ؛ زیرا طبری به مسائل و مباحث کلامی نیز توجه داشته و نظریات خود را در قالب گردآوری و نقل احادیثی دالّ بر موضع کلامی خود بیان کرده است . وی کمتر به نقد مستقیم نظریات گروههای مخالف پرداخته است . از مجموعه آرای کلامی موجود در تفسیر طبری می توان به این موارد اشاره کرد: وی در تفسیر آیة 172 سورة اعراف (ج 6، ص 75ـ81) روایات فراوانی نقل کرده که اغلب جبر انگارانه اند. در برخی موارد، طبری تأویل تنزیهی آیه را رد کرده و تفسیری کاملاً تشبیهی از آیه به دست داده است . از این موارد می توان به تفسیر کلمة «کرسی » در آیة 255 سورة بقره (ج 3، ص 7ـ 8) و کلمة «موازین » در آیة 8 سورة اعراف (ج 8، ص 91ـ92) اشاره کرد. طبری در تأویل آیات متشابه ، اغلب تفسیری تشبیهی از آنها ارائه می کند (ج 29، ص 37ـ 38). وی در ذیل آیة 7 سورة آل عمران ، آرای مختلفی در بارة مفهوم محکم و متشابه در قرآن آورده و بهترین نظر را چنین می داند که آیات محکم ، آیاتی از قرآن است که علما تأویل و تفسیر آن را می دانند و متشابهات را آیاتی می داند که تأویل (به معنای مصداق عینی ) آن را کسی جز خداوند نمی داند و مواردی چون هنگام نزول عیسی بن مریم و زمان قیامت را در بر می گیرد (ج 3، ص 116). بر این اساس به نظر می رسد که طبری قائل به معنایی محدود برای واژة متشابه در قرآن بوده است . طبری نسخ تلاوت را جایز دانسته و عقیده دارد که این امر اتفاق افتاده است (همان ، ص 150). صبغة روایی تفسیر طبری و توجه به ذکر اسباب نزول ( رجوع کنید به موسوی ، ص 220ـ221، 224ـ229) باعث شده که وی روایات فراوانی در پیوند با سیرة نبوی در سبب نزول آیات نقل کند (برای نمونه رجوع کنید به ج 10، ص 5 ـ6، 43ـ 48، 130ـ131؛ نیز رجوع کنید به عانی ، ص 160).

کتاب المبتدأ و المبعث و المغازی محمدبن اسحاق بن یسار (متوفی 151) به روایت سَلَمة بن فضل انصاری ( رجوع کنید به طبری ، ج 9، ص 34، 117، ج 15، ص 13، 133) به واسطة محمدبن حُمَید تمیمی (متوفی 248؛ طرابیشی ، ص 552) و روایت یونس بن بُکَیْر ( رجوع کنید به طبری ، ج 6، ص 200) در اختیار طبری بوده و از مصادر مهم وی در تفسیر، خاصه بخشهای مربوط به داستان آفرینش (المبتدأ) به شمار می رفته است . اگر چه تفسیر طبری از ذکر فضائل اهل بیت پیامبر خالی نیست (برای نمونه رجوع کنید به آل عمران : 61؛ مائده : 55؛ ضحی : 5؛ احزاب : 33) در موارد متعدد، به شأن نزول آیاتِ مرتبط با اهل بیت ، به رغم تصریح به آنها در منابع دیگر، اشاره ای نشده است ( رجوع کنید به استادی ، ص 87 ـ99). مهمتر از همه ، عدم تصریح یا اشاره به ماجرای غدیرخم ، ذیل آیة 67 سورة مائده (ج 6، ص 198ـ200) است ، در حالی که وی در کتابی جداگانه روایات فراوانی در این باب گرد آورده است ( رجوع کنید به طبری ، 1379 ش ، ص 41ـ100). در ذیل آیة 3 سورة مائده (ج 6، ص 50 ـ54) نیز نزول آن را در آخرین حج پیامبر، در روز عرفه دانسته و حتی قول به نزول آن در هجدهم ذیحجّه را نیاورده است . این در حالی است که وی دو روایت دالّ بر وفات پیامبر، هشتادویک روز بعد از نزول این آیه ، نقل کرده که با توجه به تاریخ وفات پیامبر در 2 یا 12 ربیع الاول به روایت اهل سنّت و 28 صفر به روایت شیعه ناسازگار است . طبری روایات اندکی نیز به نقل از اهل بیت آورده است . از جمله ، خبری است به نقل از امام باقر علیه السلام در شأن نزول آیة برائت (توبه : 1)، که طبق آن به پیامبر وحی می شود که آیه را باید خود او یا یک تن از تبار او ابلاغ کند و ازینرو علی علیه السلام مأمور ابلاغ آیه می شود (ج 10، ص 47؛ نیز رجوع کنید به برائت ، سوره * ).

تفسیر طبری محل توجه عالمان پس از وی قرار گرفته است ؛ ابن ندیم (ص 292) آن را کتابی خوانده که بهتر از آن نگاشته نشده است . ظاهراً یحیی بن عدی (متوفی 363) نیز این کتاب را برای فروش به حکام ایالت ، دوبار استنساخ کرده است ( د. اسلام ، همانجا). به گفتة ابوحامد احمد اسفراینیِ فقیه ، اگر کسی برای دستیابی به این تفسیر تا چین سفر کند، کار چندان بزرگی نکرده است (به نقل خطیب بغدادی ، ج 2، ص 163). با آنکه طبری از حنبلیان بغداد مصیبتها کشیده (همان ، ج 2، ص 164)، به نظر ابن تیمیّة حنبلی مسلک ، تفسیر وی را باید از صحیحترین تفاسیر دانست ، زیرا گفتار پیشینیان را با اسانید صحیح ذکر می کند، در تفسیرش بدعتی وجود ندارد و از راویان متهم به کذب نقل روایت نمی کند (ابن تیمیّه ، ص 51، نیز رجوع کنید به ص 37). سیوطی در طبقات المفسرین (ص 30)، طبری را سرآمد همة مفسران می داند و می نویسد که تفسیر قرآن طبری ارجمندترین تفسیر است و چنانکه قاطبة علما گفته اند، مانند آن تألیف نشده است ؛ زیرا طبری روایت و درایت را توأماً فراهم آورده و در این عرصه کسی پیش از او و پس از او با وی برابری نکرده است . گولدتسیهر (ص 107، 109ـ110)، تفسیر طبری را دائرة المعارفی از تفاسیر مأثور خوانده است ؛ تفسیری که نه فقط حاوی ثبت روایات تفسیری ، بلکه مشتمل بر نقد و ارزیابی و ترجیح اقوال نیز هست .

تفسیر طبری تأثیر فراوانی بر مفسران بعد از خود نهاده و غالب مفسران در تفسیر آیات به نظر طبری اشاره کرده اند؛ برای نمونه مفسرانی چون علی بن احمد واحدی (متوفی 468؛ جودة محمدمهدی ، ص 118ـ 119)، شیخ طوسی (متوفی 460؛ جعفر، ص 107ـ110)، ابوبکرمحمدبن عبداللّه ابن عربی مالکی (متوفی 543)، عبدالحق بن غالب ابن عطیه (متوفی 546)، محمدبن احمد قرطبی (متوفی 671) و محمدبن جزی کلبی (متوفی 741؛ مشینی ، ص 672ـ692، 703ـ 705) را می توان نام برد که مکرراً به آرای طبری اشاره کرده اند. در تفسیر التبیان شیخ طوسی در موارد متعددی نام ابوجعفرمحمدبن جریر طبری ، به دلیل خطای کاتبان ، به ابوجعفرمحمدبن علی تغییر پیدا کرده که این اشتباهات از طریق تفسیر وی به دیگر تفاسیر شیعه چون مجمع البیان راه یافته است (صالحی نجف آبادی ، ص 147ـ171، 364ـ369). عالمان اندلسی نیز به تفسیر طبری توجه جدّی داشته اند. این را می توان از تلخیص این تفسیر

به توسط مفسران اندلسی دریافت ؛ کسانی چون احمدبن

عبداللّه قرطبی (متوفی 333) و محمدبن احمد نحوی مشهور به ابن اللجاش (متوفی 490؛ گنونی ، ج 1، ص 132ـ133،

157، 179). از این تلخیصها ظاهراً هیچ نسخة خطی ای

باقی نمانده است .

وجود اسرائیلیات در تفسیر طبری ، چنانکه گفته شد، انتقادهایی را بر انگیخته است . شیخ محمد عبده ، طبری را به جنون حدیثی متهم کرده ؛ زیرا هر حدیثی را، اگر چه ناسازگار با عقل ، نقل کرده است . عبده در ذیل آیة بشارت ولادت یحیی به حضرت زکریا (آل عمران : 39ـ40) با اشاره به مطلب طبری می گوید که اگر کسی فقط همین روایت را نقل کند که زکریا وحی ملائکه را با ندای شیطانی اشتباه گرفت ، در جرح او کافی است (رشیدرضا، ج 3، ص 298ـ299). آمال محمد عبدالرحمان ربیع برخی از اسرائیلیات تفسیر طبری را با نقلهای مشابه در منابع عبری ، در کتاب الاءسرائیلیات فی تفسیرالطبری (قاهره 1422) بررسی و تطبیق کرده است . شیخ طوسی نیز در مقدمة التبیان (ج 1، ص 1) به افراط طبری در تفصیل مطالب اشاره کرده و آن را نقص کار او دانسته است . با اینهمه ، از آنجا که طبری از منابع فراوان تفسیریِ پیش از خود بهره برده است که بیشتر آنها در دست نیست و بر مبنای تفسیر او می توان برخی از آنها را بازسازی کرد، کار وی ارزشمند است . این ویژگی ، ثمرة نقل وسیع و امانتدارانة طبری از روایات و اقوال تفسیری پیشینیان است .

گزارش یاقوت حموی در بارة منابع طبری ، کهنترین نوشته ای است که در آن از مآخذ طبری سخن رفته است . یاقوت (ج 18، ص 64) از جمله مصادر تفسیری طبری ، به اینها اشاره کرده است : تفسیر ابن عباس به پنج طریق ، تفسیر سعیدبن جبیر به دو طریق ، تفسیر مجاهدبن جبر به سه طریق و به طرق دیگر، تفسیر قَتادة بن دعامة و حسن بصری و عکرمه به سه طریق ، تفسیر ضحاک بن مزاحم به دو طریق ، تفسیر عبداللّه بن مسعود به یک روایت ، و تفسیر کسان دیگری چون عبدالرحمان بن زیدبن أسلم ، ابن جریج و مقاتل بن سلیمان .

طبری در خصوص مآخذ تاریخی و سیره و اخبار از نوشته های محمدبن سائب کلبی و فرزندش هشام و محمدبن عمر واقدی و دیگران ، و در نقل مطالب نحوی از آثار علی بن حمزه کسائی ، یحیی بن زیاد فراء، ابوالحسن اخفش و ابوعلی قُطْرُب بهره برده است (همان ، ج 18، ص 65). مصادری که طبری در تفسیر خود از آنها بهره برده ، موضوع تحقیق برخی



خاورشناسان بوده است . به عقیدة هورست ، طبری حداقل از سه طریق از تفسیر مجاهدبن جبر بهره برده است که از این سه طریق ، دو طریق را ابن ندیم در الفهرست و ثعلبی (متوفی 427) در الکشف و البیان یاد نکرده اند (لیم هویس ، ص 169). سزگین (ج 1، جزء 1، ص 71) یکی از مصادر تفسیر طبری را تفسیر مجاهد به طریق محمدبن عَمرو باهلی از ابوعاصم نبیل از عیسی بن میمون به طریق ابن ابی نجیح از مجاهد می داند. لیم هویس (ص 172) در بررسی خود، نظر سزگین را رد کرده و یادآور شده که متن تفسیر موجود از مجاهد با آنچه در تفسیر طبری از وی نقل شده ، تفاوت دارد.

از تفسیر طبری نسخه های خطی متعددی ، بویژه در کتابخانه های ترکیه ، همچون ایاصوفیه و نورعثمانیه ، موجود است ، سزگین (ج 1، جزء 2، ص 166ـ167) فهرست کامل آنها را آورده است . این تفسیر بارها به چاپ رسیده است . نخستین طبع آن در 1321/ 1903 در قاهره به کوشش مصطفی بابی حلبی و برادرانش صورت گرفت . چاپ مصحَح و منقحی از آن با تحقیق و حواشی محمود محمد شاکر و بازنگری و بازشناسی احادیث آن به کوشش احمدمحمد شاکر از 1374 تا 1388 در مصر انتشار یافت که تنها تا آیة 26 سورة ابراهیم را شامل می شود. دارالکتب العلمیه در دوازده جلد متن کل تفسیر را چاپ کرده و در تکملة این چاپ ، احمد اسماعیل شکوکانی فهرست احادیث تفسیر را استخراج کرده است (بیروت 1420/ 1999). این چاپ ظاهراً افست از روی یکی از بهترین چاپهای کامل تفسیر طبری است که مصطفی سقا و دیگران در قاهره از 1954 تا 1957 منتشر کرده اند.

محمدحسن محمدحسن اسماعیل آرای فقهی طبری در تفسیر را با عنوان الاحکام الفقهیة للامام الطبری بر اساس تبویب رایج فقهی استخراج و در 1420/2000 در بیروت چاپ کرده است . بازسازی متون کهن تفسیری با بهره گیری از تفسیر طبری ، یکی از فعالیتهای قرآن پژوهان است . از این دسته تحقیقات می توان به بازسازی تفسیر محمدبن اسحاق به کوشش محمد عبداللّه أبوصعیلیک (بیروت 1417/1996)، تفسیر سعیدبن جبیر به کوشش جواد ترندک (تهران 1378 ش )، تفسیر الحسن البصری به کوشش محمد عبدالرحیم (قاهره 1992) و صحیفة علی بن ابی طلحة به کوشش راشد عبدالمنعم رجال (قاهره 1411/1991) اشاره کرد.

از تفسیر طبری گزیده هایی در دست است . به گفتة ابن ندیم (ص 292)، ابوبکربن الاخشید (متوفی 326) گزیده ای از تفسیر طبری را با نام اختصار تفسیرالطبری فراهم کرد (نیز رجوع کنید به مدرس تبریزی ، ج 7، ص 376). محمدبن صُمادح تُجیبی (متوفی 419)، عالِم اندلسی ، نیز گزیده ای از تفسیر طبری دارد. وی (ج 1، ص 29) قصد خود را صرفاً نگارش غریب القرآن و لغات دشوار این کتاب ذکر کرده است ، ازینرو از بیان مسائل دیگر احتراز داشته و فقط روایات مشهور را نقل نموده است .

بخشهایی از تفسیر طبری به قلم محمدباقر خالصی به فارسی بر گردانده شده است . ترجمه ای فرانسوی از قسمتی از آن به قلم پیر گوده در 1983 در پاریس ، و ترجمه ای انگلیسی از بخشهایی از آن به قلم جان کوپر در 1987 در آکسفورد منتشر شده است . همچنین اثری به زبان فارسی به عنوان ترجمة تفسیر طبری در 1339 ش در تهران به چاپ رسیده که نادرستی انتساب آن به طبری اثبات شده است ( رجوع کنید به ترجمة تفسیر طبری * ).

منابع : نبیل آل اسماعیل ، علم القراءات : نشأته ، أطواره ، أثره فی العلوم الشرعیة ، ریاض 1421/ 2000؛ ابن تیمیّه ، مقدمة فی اصول التفسیر ، بیروت : دارمکتبة الحیاة ، ] بی تا. [ ؛ ابن ندیم ؛ احمد خطاب عمر، «الطبری النحوی الکوفی من خلال تفسیره »، آداب الرافدین ، ش 9 (سپتامبر 1978)؛ رضا استادی ، «اهل بیت رسالت در تفسیر طبری »، کیهان اندیشه ، ش 25 (مرداد و شهریور 1368)؛ محمدبن صمادح تجیبی ، مختصر من تفسیرالامام الطبری ، چاپ محمدحسن ابوالعزم زفیتی ، مصر 1400/ 1980؛ خضیر جعفر، الشیخ الطوسی مفسراً ، قم 1378 ش ؛ جودة محمد مهدی ، الواحدی و منهجه فی التفسیر ، ] قاهره 1978 [ ؛ احمدمحمد حوفی ، الطبری ، قاهره ?] 1382/1963 [ ؛ خطیب بغدادی ؛ محمدحسین ذهبی ، التفسیروالمفسرون ، بیروت 1407/1987؛ آمال محمد عبدالرحمان ربیع ، الاسرائیلیات فی التفسیرالطبری : دراسة فی اللغة والمصادرالعبریة ، قاهره 1422/2001؛ محمد رشیدرضا، تفسیر القرآن الحکیم الشهیر بتفسیر المنار ، ] تقریرات درس [ شیخ محمد عبده ، ج 3، مصر 1367؛ محمد عبدالعظیم زرقانی ، مناهل العرفان فی علوم القرآن ، چاپ احمد شمس الدین ، بیروت 1409/1988؛ کاصد یاسر حسین زیدی ، «الطبری المفسر الناقد مع موازنة بمفسرین معاصرین له »، در الامام الطبری فی ذکری مرور احد عشر قرناً علی وفاته ، ج 2، ] رباط [ : ایسیسکو، 1992؛ فؤاد سزگین ، تاریخ التراث العربی ، ج 1، جزء 1و2، نقله الی العربیة محمود فهمی حجازی ، ریاض 1403/1983؛ عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی ، کتاب طبقات المفسرین ، چاپ مورسینگ ، لیدن 1839، چاپ افست تهران 1960؛ نعمت اللّه صالحی نجف آبادی ، «نقدی سند شناسانه بر احادیث مجمع البیان »، فصلنامة پژوهشهای قرآنی ، سال 8 ، ش 29ـ30 (بهار و تابستان 1381)؛ محمود احمد صغیر، القراءات الشاذة و توجیها النحوی ، دمشق 1419/1999؛ محمدبن جریر طبری ، بخش های بر جای ماندة کتاب فضائل علی بن ابی طالب علیه السلام و کتاب الولایة ، چاپ رسول جعفریان ، قم 1379 ش ؛ همو، تاریخ الطبری : تاریخ الامم و الملوک ، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم ، بیروت ] 1382ـ



1387/1962ـ1967 [ ؛ همو؛ جامع البیان فی تفسیرالقرآن ، بولاق 1322ـ 1330/ 1904ـ1911، چاپ افست بیروت 1400ـ1403/ 1980ـ1983؛ مطاع طرابیشی ، «رواة المغازی والسیر عن محمدبن اسحاق »، مجلة مجمع اللغة العربیة بدمشق ، ج 56، ش 3 (رمضان 1401)؛ محمدبن حسن طوسی ، التبیان فی تفسیرالقرآن ، چاپ احمد حبیب قیصر عاملی ، قم 1409؛ عبدالقهار داود عانی ، دراسات فی التفسیر و المفسرین ، بغداد 1987؛ حسین عطوان ، القراءات القرآنیة فی بلادالشام ، بیروت 1402/1982؛ محمد فاضلی ، «تفسیر طبری در نقد و بررسی »، در یادنامة طبری ، تهران : وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ، 1369 ش ؛ عبدالحسین فتلی ، «ابوجعفرالطبری و منهجه فی القراءات »، مجلة المجمع العلمی العراقی ، ج 34، ش 2 (جمادی الآخره 1403)؛ کحّاله ؛ عبدالسلام احمد گنونی ، المدرسة القرآنیة فی المغرب من الفتح الاسلامی الی ابن عطیة ، ج 1، رباط 1401/1981؛ ایگناتس گولدتسیهر، مذاهب التفسیر الاسلامی ، ترجمة عبدالحلیم نجار، قاهره 1374/ 1955؛ محمدبکر اسماعیل ، ابن جریرالطبری و منهجه فی التفسیر ، قاهره 1411/1991؛ محمد عبدالسلام ابوالنیل ، «الطبری المفسر، مذهبه فی التفسیر، مقارنة بین تفسیره و اعمال الآخرین »، در الامام الطبری ، همان ؛ مدرس تبریزی ؛ مصطفی ابراهیم مشینی ، مدرسة التفسیر فی الاندلس ، بیروت 1406/1986؛ محمدهادی معرفت ، التفسیر و المفسرون فی ثوبه القشیب ، مشهد 1418ـ1419؛ محمدحسین موسوی ، «اسباب نزول در تفسیر طبری »، فصلنامة پژوهشهای قرآنی ، سال 1، ش 1 (بهار 1374)؛ یاقوت حموی ، معجم الادباء ، بیروت 1400/ 1980؛

EI 2 , s.v. "Al-T ¤ abar ¦ â , Abu ¦ Dj a ¨ far" (by C.E. Bosworth); Fred Leemhuis, "MS. 1075 tafs ¦ â r of the Cairene Da ¦ r al-Kutub and Muga ¦ hid's Tafsir ", in Proceedings of the Ninth Congress of the Union Europe ¨ enne des Arabisants et Islamisants , ed. Rudolph Peters, Leiden: Brill, 1981.

/ عباس مصلایی پور و محمدکاظم رحمتی /

حقوق اين پایگاه اطلاع رسانی متعلق به بنياد دايرة المعارف اسلامي مي باشد. استفاده از تمام يا قسمتي از آن، فقط با ذکر من

مختصات: ۳۴°۴۸′۲۳.۴″ شمالی ۴۸°۳۰′۵۸.۴۹″ شرقی

نمای کاخ باستانی هگمتانه در نقش‌های آشوریان بر مبنای توصیف هرودوت

از آثار زرین شاهان هخامنشی که در ویرانه‌های هگمتانه یافته شده است.

هَگمَتانَه، فارسی باستان: Haŋgmatana، یونانی: هگمتانه، فارسی نو: همدان. هگمتانه به معنی «جای بهم آمدگان»، «جای گرد آمدگان»، نام باستانی شهر همدان در زبان ایرانیان در زمان مادها و هخامنشیان است. برخی هگمتانه را «شهر مادها» معنی می‌کردند و آن را برابر با عبارت ایلامی نو hal.mata.na «شهر مادها» می‌گرفتند که نادرست است.

هگمتانه پایتخت شاهنشاهی مادها و پایتخت تابستانی ایران در زمان هخامنشیان و اشکانیان بوده است. این شهر کهن، نخستین پایتخت ایران بوده و به همراه آتن در یونان و رم در ایتالیا، از معدود شهرهای باستانی جهان است که همچنان زنده و مهم است. با این تفاوت که همدان هرگز اهمیت خود را از دست نداده و از آن دو شهر نیز قدیمی تر است. یونانیان هگمتانه را اِکباتان می‌خواندند که یونانی شده هگمتانه است.هرودوت این شهر را ساخته دیااکو دانسته و گفته است که هفت دیوار داشته که هر کدام به رنگ یکی از سیاره‌ها بوده اند.

تاریخچه

شهر هگمتانه را اقوام آریایی ماد (سده ۱۷ پیش از میلاد) ^[۱] بنا نهادند و آن را پایتخت نخستین شاهنشاهی ایرانی قرار دادند. هرودوت بنای آنرا به دیااکو نخستین شاه ماد نسبت داده ^[۲]و گفته است که هفت دیوار داشته که هر کدام به رنگ یکی از سیاره‌ها بوده است. ولی گروهی از دانشمندان بنای آن را به فرورتیش، سومین شاه ماد نسبت داده‌اند. برخی معتقدند که «کَر کَشی» که در لوح‌های آشوریان به آن اشاره شده، در محل همدان بوده است. آشوریان باستان به شهرهای قوم کاسی، عنوان «کار کاشی» داده بودند، که “ کار“ به معنی قرارگاه یا منزلگاه و “ کاشی “اسم قوم“ کاسی“ است. و از این رو گویند که اسم قبلی هگمتانه، «اکسایا» یعنی شهر کاسی‌ها بوده‌است.

جستارهای وابسته

• تپه هگمتانه
• کاسی

منابع

پیوند به بیرون

در ویکی‌انبار پرونده‌هایی دربارهٔ هگمتانه موجود است.

• وب‌گاه رسمی هگمتانه مربوط به سازمان میراث فرهنگی ایران

این یک نوشتار خُرد تاریخی پیرامون ایران است. با گسترش آن به ویکی‌پدیا کمک کنید.