قالی ایران روح حقیقی این کشوررا مجسم می سازد

و آیینه تمام نمای افکار و احساسات مردمی است

که در گوشه و کنار این مملکت به کار تولید قالی مشغولند

و انعکاس همین احساسات و افکار در قالی سبب شده است

که قالی ایران با نقوش و طرحهای

بی مانند خود شهرت عالمگیری بدست آورد .

دراین بین شاید بجرات بتوان گفت آنچه مایه حیات و زنده ماندن

و جذابیت قالی است طرحهای بدیع و رنگهای زیبای آن است .

جستجو ، مکاشفه دردنیای طراحی و طراحان فرش

دریای بی کران از زیبایی را در برابر چشم انسان میگسترد

که در کنار آن جزنظاره گرافسون زده ای نمی توان بود .

طرح و رنگ ارزشی مطلق د رفرش دارد که متاسفانه

با وجود وسعت و گسترش آن اطلاعات مدون

و جامعی از آن در دسترس نبود .

در هنر نقش های قالی ایران از زمانهای دورتا به امروز تغییرات

و ابداعات زیادی بوجود آمده .

این هنربزرگ و اصیل پیوسته در بستر مواج زمان کمال یافته

و به حیات پربارخود ادامه داده است .

به طوری که گام نهادن بروادی پرپیچ و خم میدان وسیع

هنرنقش قالی و تحقیق پیرامون مسائل مبهم و ساکت

و صامت آن یافتن سررشته واقعی آن کاری بس سخت و دشواراست .

دراین مجموعه سعی می کنم که ضمن معرفی نقش قالی

و اهمیت آن درصنعت فرش به سابقه آن دراستان کرمان

که بی شک مهد صنعت هنروعلم قالی و قالیبافی

در کشور است بپردازم ونیز به معرفی هنراستادان

نقش قالی کرمان که براستی درگنجینه پربارفرهنگ

ایران جایشان بسیار خالیست بپردازم .

همچنین نمونه هایی از قالی کرمان جهت آشنایی

بیشتر با کارطراحان و نقاشان قالی کرما ن معرفی شده .

قديمترين فرش موجود دستبافت ايرانی

در سال 1949 به طور اتفاقی در منطقه پازيريک سيبری روسیه

(در 80 کیلومتری مرز مغولستان)

در ميان يخها به صورت نسبتا سالم کشف

و به نام فرش پازيريک ناميده شد

***********

تاریخچه طراحی فرش

اگرسابقه تولید فرش به پازیریک میرسد

باید تاریخ طراحی فرش را نیز از همان زمان بررسی نمائیم .

طرح قالیچه پازیریک درعین سادگی بسیارزیباست .

پس از یک حاشیه که از دو خط موازی و گلهای

تقریبا چهارگوشی که گویا تصویرجانوربالدار

درآنها نقش است تشکیل شده ، یک ردیف سواران ایران به چشم می خورد .

سپس حاشیه ای دیگر مانند اولی قراردارد

و بعد ردیفی از گوزنهای ابلق دیده می شود

و دروسط قالیچه مستطیلی که در آن 24 مترمربع کوچک را جا داده اند

ودرداخل هر مربع نقش گل و برگ بافته شده است .

نوع سواران و کلاه خاص آنها به خوبی ایرانی بودن

قالیچه پازیریک را ثابت میکند .

متاسفانه بدلیل جنس مواد استفاده شده در قالی دوام

این دستباف بسیارکم است و بهمین دلیل بررسی

نمونه های قدیمی و گذشته فرش ناممکن است .

پس اگرچه می توان به وجود قالی و قالیبافی درزمان هخامنشیان

اطمینان داشت ولی نمونه هایی از طرحها ونقشهای

آن دردسترس نیست اما طرحهای عهد ساسانی

در قالیهای قرون اولیه اسلام و آثارقبطیان هنوز برای

ما باقی مانده است و بامطالعه آنها می توان

تا اندازه ای سیرتکاملی نقش قالی را روشن ساخت .

قبطیان که از بازماندگان مصرقدیم بوده اند

فرشها و پارچه هایی زیبا می بافته اند که

در قرون نخستین میلادی در کشورهای اروپایی به فروش می رسید ه است .

یک نوع از این یافته ها به تاثیر هنرنساجی

و قالیبافی ایرانیان ساسانی بوده است و در این آثار نقوش ساسانی

باقی مانده که از آن جلمه نقش است که در دایره ای

جانوران طبیعی یا خیالی ترسیم شده است

و دیگر سوارانی که در دو طرف درخت زندگی یا آتشدان روبرو

یا پشت بهم ایستاده اند .

از دیگر مدارک موجود درزمینه قالیبافی در زمان ساسانی

طرحهای موجود دربرخی ازمجاریان طاق بستان است

که با قالیبافی دوره ساسانی مرتبط بوده .

یادداشتهای پراکنده جغرافی نویسان نشان می دهد

که باوروداسلام به ایران قالی بافی رواج کامل یافته واغلب بدست

روستائیان و قبیله انجام می شده و نقشهایی

که درمیان روستائیان و قبلیه های مختلف رواج داشته .

پس از تکامل ودر هم آمیختن با نقوش قبایل مجاور

نقشهای محلی را بوجود آورده است .

دراین زمان طرحهای منقوش برروی فرش به موازات

سایرنقوش و طرحهای موجود برروی سایر تولیدات

دستی نظیرسفال ، پارچه وابزاردیگر حرکت می کرده

وازاین به بعد است که با تجدید حیات نقوش ونگاره های باستانی

و اسطورهای ایرانی در قالیهای اسلامی دردورانی

کمتراز یک قرن پدیده زیبا و چشم نوازی بنام نقوش ایرانی شکل گرفت .

اگرچه درنوشته های عصرسلجوقایان به قالی

کمتراشاره ای می شده ومردم کمتربه کارقالیبافی پرداخته اند

اما در مینیاتورهای دوره مغول و تیموری

تصویرقالی زیاد دیده میشود و این خود یکی از نشانه های رونق

قالیبافی دراین زمان است .

دوره تیموری یکی ازدرخشان ترین دوران تاریخ هنری ایران است .

دورانی که نقش و رنگ در کتابت و تذهیب به اوج خود رسید

و درنتیجه بسیاری از حرفه های مردمی زمانه خودرا تحت تاثیرقرارداد .

دراین بین صنعت قالیبافی که جنبه عام تری داشت

و بشتر همنشین و جلیس زندگی مردم دراین سرزمین بوده

و هست استعداد خودرا درورود گل و گیاه و باغ وبوستان به خانه و کاشانه

انسانها نشان داد و زمینه مناسبی برای نقش آفرینی

و هنرنمایی هنرمندان و عاشقان زیبایی گردید .

نقشهایی که تحت تاثیرساحران نگارگری چون میرک ،

استاد خلیل ، بهزاد و صدها نقاش دیگر برتارو پود قالی نقش

بست و رنج بافندگان را به شوق آفرینش هنرمبدل

ساخت وهنرو صنعت قالیبافی تحت تاثیر هنراین دوران

رشد و توسعه یافت و به سوی کمال رهنمون شد .

کاملترین و زیباترین طرحهای قالی

را میتوان درقرون 10 تا 12 زمان سلطنت شاهان صفوی جستجو کرد .

شکوفایی قالی صفویه را می توان از زمان

شاه اسماعیل صفوی دانست که مقدمات آنرا درشهرتبریزبوسیله

هنرمندان دوره تیموری فراهم آورد

و سپس درزمان شاه عباس به اوج ترقی رسید .

تازمان این پادشاه بیشتر قالیبافان اغلب ازطرحهای

گذشتگان پیروی میکردند و کوشش زیادی درابداع نقشه های جدید

نمی شد اگرچه درزمان شاه طهماسب

طراحی قالی رواج یافته بود امادرعصرشاه عباس به نهایت کامل رسید .

به عنوان نمونه طرحهای شاه عباسی که

تعداد آنها بسیاراست هرکدام شاهکاری درنوع خود

می باشد و بدون شک استادان نقاشی که

درنگارخانه هنرشاهی گردآمده بودند در تکامل هنرقالیبافی سخت موثرافتاده اند .

ازدوره صفویه به بعد کاشیکاری ، مینیاتور،

و نقش قالی همیشه دنباله رو هنرمندان آن عصربود

و اگر از کوششهای کوتاه و معدودی که بعضی از

هنرمندان دوران کرده اند و گاه نیزموفق شده اند

بگذریم طرحی را نمی توان یافت که درپشت

آن سایه هنرمندان زمان صفوی دیده نشوند .

بهمین دلیل درزمان قاجاریه بیشترنقشه های شاه عباسی تقلید می شد

و رویهم رفته کمتر ابتکاری درطرح

ورنگ قالیهای این زمان دیده می شود .

بخاطر جنبه صادراتی قالی دراین زمان گروهی

از صاحبان کارگاهها وبازرگانان کوشش کردند

که محصولشان را فرنگی پسند سازند به طوری

که طرحی بنام آمریکایی درقالی ایران پدید آمد .

اگرچه شتاب و کج ذوقی بکاررفته ازسوی تجارقالی

و اندیشیدن به جنبه های صرفا مادی درمدت زمانی

طراحی قالی را براهی منحرف انداخت .

اما درسال 1309 با تاسیس مدرسه صنایع قدیم

توسط استاد طاهرزاده بهزاد بازگشت به

ارزشهای هنرسنتی و ایرانی و زدودن تاثیرات سوء هنرغربی آغازشد

و از آنجائیکه هنرقالیبافی ریشه درفرهنگ اصالت

و تاریخ کشوراسلامی ایران دارد طرحهای سنتی ایرانی

درطول تاریخ تا به امروز همچنان ازگزند آسیب حوادث

درامان مانده و سینه به سینه به هنرمندان ایرانی منتقل شده است

وقالی کرمان پس از یک دوره رکورد

درزمان فتنه افغان و کشتارآغا محمد خان قاجار دراوخر

دوره قاجاریه قالی کرمان مجددا رونق اولیه خودرا

پیدا می کند .

درحدود سال 1260 تا 1280 سالهای

رونق مجدد قالی کرمان بوده دراین سالها تزدیک

به 250 دارقالی درکرمان راور و دیگرروستاهای کرمان نصب شده .

درآستانه جنگ جهانی اول تعداد دارهای قالی کرمان

متجاوزاز 5000 داربود .

ولی پس از جنگ بحران سالهای

30 سبب رکورد قالی بافی گشت که این دوره کوتاه بود

و کرمان و قالی آن شکوه مجدد خودرا بازیافت .

پیدایش قالی کرمان با آن درجه از اهمیت که ارزش

شناسایی خاص داشته باشد از زمان تنزل و اضمحلال

صنعت شالبافی این خطه و تبدیل تدریجی آن به

صنعت قالیبافی آغاز گردیده این امردرحدود صد سال قبل اتفاق افتاد .

اهمیت و طرح و نقشه درفرش

دراهمیت دوگانه فرش یعنی بعد هنری و بعد صنعتی

همانطور که گفته میشود بارهنری عمدتا از آن نقشه

و رنگ آمیزی است و علیرغم اهمیت

این حرفه تصویری بسیار پریده رنگ و بی ارزش

دراذهان مردم نسبت به آن وجود دارد .

طرح و نقشه در هر قالی درارزیابی هنری آن از اهمیت

بسزایی برخورداراست هرچند امروزه با وجود پیشرفت

صنعت فرش دربرخی ازمناطق روستایی وعشایری بافندگان

بدون طرح و بطورذهنی کارمی کنید .

با این حال طراحان قالی با استفاده از عناصرو رنگهای

موجود در طبیعت والهام ازمحیط زندگی ، زیباترین ،

جالبترین و بهترین طرحها را برروی قالی پیاده می کنند .

هرچه از تاریخ فرش دستباف می گذرد طراحان به جانداران ،

گلها ، گیاهان ، درختان شکل ویژه ای داده و آنها

را دردوره های مختلف تکمیل کرده اند و بهمین دلیل

بررسیهای عمیق تردرزمینه فرش نشان می دهد

که پسند اولیه مردم درخرید قالی همواره براساس

نقشه و رنگ است و خرید فرشهای گرانقیمت

که رجشماردر آن دخالت دارد .

نیز نقشه و رنگ اگر ارزشی بالاتر

نداشته باشد حداقل با بافت برابر است .

گذشته از آن تغییرات و گسترش صنعت قالیبافی

درطی نزدیک به یک قرن افزایش ارزش این تولید

را پا به پا می رسد و تحول نقشه و رنگ آمیزی

آن نشان می دهد حتی می توان به یادآورد که تاثیر

دید وسلیقه خارجی که بصورت عبارات

( باب آمریکایی ) و یا ( باب اروپا )

درزمان نفوذ کمپانیهای اروپایی و بویژه آمریکایی

درایران شکل گرفت ، آسیبی سخت برطراحی فرش

ایران وارد ساخت وبیشتربه طراحی ورنگ آمیزی اثرگذارد .

البته براین قاعده استثناهایی نظیرشکست فرش کرمان

براثربی کره بافی و یا درمناطق دیگر براثرجفتی بافی

و یا سهل انگاریهای رایج دیگر را نمی توان

دلیل برتقدم یافت برطرح و نقشه دانست .

حتی گروهی از طراحان معتقدند که درصورت مناسب بودن

طرح ضرورتی ندارد که قالی روی ریزهای بالا و ظریف

بافته شود ولی بهرحال ازآنجا که قالیهای ظریف ایران

مشتری و خواهان خاص خودرا دارد براساس اعتقاد ی سنتی

همواره نقشه های پرکار و گرانبها برقالیهای پرگره بافته می شود .

درقدیم طرحها و نقشها درابتدا با زغال و متقال بود

که نقاش پس از چهارخانه ساختن متقال و گاه بدون

چهارخانه کردن آن بیاری پرگارطرح مورد نظرش را میکشید

و سپس بارنگهای گوناگون به وضع طرح خود ثبات میبخشید .

درنقشه های امروزی که بصورت آماده است

کاغذ جدول بندی شده و هرمربع بزرگ به ده خانه طولی

و عرضی تقسیم گردیده که دومربع کوچک علامت

یک گره است کاغذهایی نقشه کشی شماره های

مخصوص دارند و این شماره ها برحسب رجشماری

درطول یک گره که 5/6 یا 7 سانتی متر است تعیین گردیده .

به طورمثال کاغذ 45 برای نقشه قالی بافی رجشمار45 گره انتخاب می گردد

و هر چه تعداد رجها درطول یک گره بیشتر باشد

نقشه فشرده تر و قالی محکمترو بادوام تراست .

سبکهای طرحهای قالی کرمان :

دربررسیهای قالیهای بافته شده کرمان به بینهایت طرح

و نقش برمی خوریم که نشان دهنده ذهن خلاق طراحان این منطقه است .

نام بردن کلیه نقشهای قالی کرمان بسیاردشواراست

اما می توان نقش فرش کرمان را به چندین گروه اصلی

و زیرگروه فرعی تقسیم نمود که به شرح آن ها میپردازیم :

نقشهای شاه عباسی : شاه عباسی خونه انگوری،

شاه عباسی لچک و ترنج ، شاه عباسی سلسله ای،

شاه عباسی  درختی ، شاه عباسی بندی

نقش های سرام :

نقل است که ابداع کننده آن فردی به نام سرام بوده نقشی است

بسیار پرکار که درآن هیچ جای خالی را نمی توان یافت .

سرام ترنج گرد – سرام ترنج مستطیل

سرام شاه عباس – سرام بهارستان ( ابداع مرحوم بهارستانی ) و اسلیمی دار .

نقش های درختی :

درختی نسترن – درختی ترنجدار_ محرابی _ قندیلی _مرغی

( درلابلای شاخه درختان تصویرپرندگان نقش بسته ) .

نقش های تپه ای :

نقشهای برگرفته از نقوش پته دوزی یکی از سوزن دوزیهای

خاص منطقه کرمان بته جقه دراین نقش ها موتیف اصلی را تشکیل میدهد .

نقش پته سراسری _ نقش پته حاشیه سرخود –

نقش پته سراسری – نقش پته حاشیه سرخود – نقش پته شمسه ای .

نقش اسلیمی :

اسلیمی بندی – شکسته – دهان اژدری .

نقش های قاب قابی :

نقشهایی که بصورت یک شکل درسرتاسرقالی تکرار میشوند :

قاب قابی اسلیمی – قاب قابی ترنجی – قاب قرآنی ( کرمانی ) .

درپایان ذکراین نکته ضروری است که کلیه نامهای نقش های

ذکرشده براساس نامها و اصطلاحات عامیانه ای است

که دربین طراحان و نقاشان و بافندگان قالی کرمان رواج داشته و دارد .

نقش قالی درکرمان

ازروزگاران گذشته نام کرمان با قالی آنهم

از نوع مرغوب و پاخورآن مترادف بود .

بطوری که ویژگی های قالی کرمان درادبیات کشورمانیزنفوذ کرده

و ایرانیان مردم مقاوم و پراستقامت و پیرنشدنی

را به قالی کرمان مثل میزدند .

استان کرمان یکی ازمراکز مهم قالیبافی کشوربه شمارمیرود

و تاریخ آن به قرنها پیش و قبل ازدوران صفویه می رسد .

درزمان این سلسله کرمان یکی ازمراکز مهم بافت قالی ایران بوده

که درسیاحتنامه شاردن و تاریخ عالم آرای

عباسی از قالی کرمان به خوبی یاد شده .

شهرتی که قالی کرمان درسراسردنیاازآن برخورداربوده

بیش ازهرچیزمربوط به درهم آمیختن موفقیت آمیزرنگ

و طرح است و طرح انتخاب رنگ دراین قالی ها به حد اعجاززیبا

و خیال انگیز است و دو قالی کرمان را به ندرت می توان یافت

که درنظر طرح و رنگ یکی باشد .

ازهمین رو نقش قالی کرمان راهرگزنمیتوان

درچند قالب مشخص کلاسیک جای داد وانواع آنرا تقسیم بندی کرد .

چون به تعداد بینهایت پدیده های طبیعیت

نقش ورنگ درقالی کرمان وجود دارد .

طرحهای شلوغ وپرکاررا می توان دراکثرنقشه های کرمان دید .

نخستین طراحان قالی کرمان طرحهای خودرا از شالهای کرمانی اقتباس کردند .

درواقع احتمال دارد اغلب آن قالیها توسط افرادی

طراحی شده باشد که قبلا درکار طراحی شالهای زیبا

و ظریف پشمی دست داشتند .

شالهایی که طبق رسم روز جامه اغلب نجبا و

اصیل زادگان آن زمان را تشکیل می داد .

طرحهای مورد توجه طراحان آن دوره طرح لچک ترنجی ،

شکارگاه که دربعضی از آنها پرندگان نغمه سرا

درمتن و حواشی دیده می شوند .

از ویژگی های نخستین قالیهای کرمان میتوان بشاشت

و نشاط و ظرافت و زیبایی رنگ را ذکر کرد .

علت موفقیت دراین زمینه به کاربردن دومایه دریک

نگاره گل بود یعنی قرمزسیرو روشن یا سبزسیر و روشن و ...

بدون شکل بندی و تعیین خطوط مرزی .

همانطور که گفته شد تا پایان جنگ جهانی اول

صنعت قالی بافی کرمان درگیر این ماجرا بود .

اما به محض پایان یافتن جنگ توسعه این صنعت بیش از پیش آغازشد .

لیکن بازارهای آمریکا ازکرمان خواهان  جنس جدیدی بود .

واردکنندگان قالی آمریکا این نکته را دریافتند که

قالی های ظریف دوران شالبافی تحمل روش خشن پرداخت

و شستشوی را که درنیویورک به آن می دهند ندارد .

بنابراین خواهان جنس پرطاقت ترو توام با آن طرحهای

برجسته تر و درشت تری شدند .

وینابوک ( قالی های کهن شرق زمین 1896 ) را ازنو کشف کردند

و دراندک مدتی طراحان کرمانی سرگرم ترسیم

وطرح قالی های مشهورشاهان صفویه شدند .

منتهی به سبک وروش خود .

بنابراین با اقتباس ازبهترین طرحهای کلاسیک ترکیبات جدید

و مهیج ابداع کردند .

طرحهای سراسری مکرر و برتراز همه نقشهای لوزی

و چهارگوش با گل و بوته درون هریک که درسراسرجهان شهرت یافت .

ولی راه ورسم درآمریکا درحال تحول ، تکامل و دگرگونی بود .

طبقه متمکن خواهان نگاره های کوچک بودند

و میل داشتند متن قالی آنها پوشیده از نقش با تمام جزئیات آن باشد .

طراحان کرمان که درتغییر دادن و دگرگون

ساختن طرحها مهارت داشتند .

چنین نقشهایی تهیه کردند و سپس نوع دیگری

از نگاره های گل مورد توجه قرارگرفت .

دراین هنگام یکی از رسوم قدیم قالیبافی یعنی حاشیه

با خط مستقیم همراه با حواشی کوچکتر نقض گردید

و حاشیه شکسته جانشین آن شد .

بعد ازاین واردکنندگان خواستارطرحهای گل به سبک

فرانسه شدند از این زمان طرحهای گل فرانسوی

یا گل فرنگی رواج یافت به طوری که درسال 1946

تنها 700 تخته قالی به نقش گل فرانسوی بافته شد

و آمریکا که متقاضی کرمان بود خواستار نقشها

با رنگهای روشن مثل آبی کم رنگ و قرمزکم رنگ

و دیگر کشورها و خود ایرانیان خواهان این طرح ها

با رنگ های سرخ آتشین و یا سرمه ای بودند

و بالاخره این تفاوت سلیقه ها موجب شده که طراحان کرمان

درتمامی طول دوران پربارقالی ایران بارسم انواع نقشها

بارنگهای مختلف گنجینه ای پربارازخود و شهر خود به یادگارگذارند .

طرح و نقش قالی کرمان

روزگارانی قالی کرمان با نقشه های طراحی بافته می شد

که اکنون صورت افسانه ای یافته اند .

زیرا بسیارتواناتراز آن بوده اند که امروزه بتوان درتمام کرمان

وحتی ایران یکی مثل ایشان یافت مانند حسن خان شاهرخی

که به قول امروزی ها برای خود رسالتی داشت و

معتقد بود که باید نقشهای کرمان عوض شود .

حسن خان تصویرقالی کرمان را با توجه به سنتها

عوض کرد و این به آن معنی است که وی سبک

طراحی جدیدی آفرید امامتاسفانه حالا حتی یکی از طرحهای

وی درایران نیست و همه را به خارج از ایران برده اند .

زنده کردن نقشه های سنتی و کهن کرمان یکی از راههای

بازگرداندن قالی کرمان به دوران طلایی گذشته است مانند

نقشه های آغازقرن 14 ه و پیش ازآن نقشه های

مذکوریا بومی هستند و یا سنتی و یا پرداخته

طراحان گمنام مثلا نقشه گل فرنگ قدیم کرمان که شباهتی

به گل فرنگهای اسفند یه دارد به شرط رعایت

رنگ بندیهای سنتی هنوز می تواند موفق باشد .

ولی درآخرباید ذکرکرد که طرحهای طراحان بنام

را باید جمع و تکثیرکرد و اصل آنها را به موزه کرمان سپرد .

درآخردیدیم که صورتگر فرش طراحی به عنوان

حرفه ای جدی در جامعه مطرح می سازد و با

ترسیم خطوط ، سطوح و اشکال زیبا و رنگهای

دلپذیربرنقشه قالی برای دل خویش و افراد جامعه اش قلم می زند

و دراین راه پایداری سنت اجدادی را طلب می کند.

************

برگرفته ازتحقیقات دانشجویی رشته هنر

دانشگاه مشهد

گروه تحقیق نور

مهدیه مسجدصاحب الزمان عجل الله کرمان

نظرات شما عزیزان:

نام :

آدرس ایمیل:

وب سایت/بلاگ :

متن پیام:

نظر خصوصی

 کد را وارد نمایید:

 

 

 

عکس شما

آپلود عکس دلخواه: